.:: KOŹMICE ::. | Topografia wsi

Topografia wsi

Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne , T IV 1900 rok.

Przebieczany

w i e ś w powiecie wielickim.

Opisał pod względem etnograficznym.

Stanisław Cercha

(pisownia oryginalna)

Wieś Przebieczany w powiecie wielickim należy do parafii w Biskupicach, pod której dzwony należą także wsi: Biskupice, Darszyce, Dobraniowice. Szczegłów, Sułów. Tomaszkowice, Trąbki, Zabłocie, Zborów. Bezpośrednio zaś sąsiaduje z wsiami: Biskupicami, Bodzanowem, Sułowem i Tomaszkowicami, a jest oddalona o ½ mili od Wieliczki i Podłęża, gdzie są stacye kolei żelaznej. Obok wsi przechodzi gościniec z Gdowa do Wieliczki, a myto we wsi trzyma żyd.

Wieś tę zwaną urzędownie Przebieczany. mieszkańcy nazywają „Przcbiecoj," u Długosza w Liber beneficiorum ma nazwę „Przewyaczyany" u sąsiadów Przeniesiany lub Przebieżany. Dzieli się na właściwą Przebiecoj i na Przeniesiany - �?opanki, Zapankami przez mieszkańców nazwane.

Przeniesiany zamieszkuje rodzina Cichych, z Litwy podobno sprowadzona przez jednego z poprzednich właścicieli, który ją tam przeniósł, osiedlił. Inne podanie krąży, ze to właściwie Przebieczany zostały przeniesione, z miejsca Przeniesiony zwanego, z „pajskich gór".

W Przeniesianach miał być folwark, w którym stał jałownik. Przebieczany odmieniają, Przcbiecoj, Przebecani. Powstał od tego przymiotnik przebiecojski a-c. l. p. r. m. Przebiecon. l. p. r. ż. Przebieconka, Przebiecana, Przobieconowi, Przobiecana, Przebieconie, Przebiecanem, w Przebiecanie. l. m. r. ż. Przebieconki. l. m. r. mi. Przebieconie.

Topografia wsi.

Przebieezany przytykają od strony wsi Bodranowa do pól zwanych: „Pustki, Tłoki, pod Sierakówki", od strony Sólkowa: „Babieniec, Wielopole, Obrydki , Rudnik", od strony Biskupic : „Zabiele, Rzyki, Makówka, Zagaje, Kopalina".

W środku wsi leżą: Płascyny, Gory, Przymiarki, Kąty, Rędziny), Wąduł, Zagaisce, Doły, pod Leneo (wileo) nogo, Glinniki pod Zagaisce we wsi.

�?ąki. Bukówka, Mały wąduł, Duży wąduł, pud Pustkami. (Pastwisko na Starych drógach).

Role. Kotówka, Kusiówka, Rzesutówka (ostatnia przeszła w posiadanie Kuter-nogi, właściwie Nogi).

Bagna. Margiel, na Stawie lub Stawiskach, chodzi światełko, powiadają, że to dusze szukają paciorków z rozsypanych różańców.

Źródła. W marglu, na bukówkach.

Rzeki. Siarcano, Rudo i Słodko tworzy poza wsią jedna rzekę.

Lasy. Boczniec, Wierzkowina, Wielgi las, Dąbrówka, �?opanki, Sosnowy las, Sierakówki.

Przebieczanie sami nazywają się Mazurami przyśpiewując:

I jo Mazur i ty Mazur,

Pozydzemi gorcka na zur;

Jo ci gorcka nic rozbije,

Ino zura ugotuje.

Sąsiadów swych dalszych nazywają od rzek i miejscowości, nad któremi ci mieszkają, zatem Zo-wiślanie. Zo-rabioki, Gorale.

Bliższych nazywają od wsi. dodając do źródlo.duwu zakończonego na ów dla rodzaju ni. I. p. hni-uii-, dla r. /.. 1. p. ianka, anka, dla r. m. I, m. ianic-anic, dla r. ż. I. m. ianki, nnki n. p. Bodzanów, Hodzonowinn. lecz od wsi Trąbki, przymiotnik Iromb-ski lub trombeeki. r. ż. I. p. Trombccanka. r. m. I. m. Trombca-nie, 1. ni. r. ż. Trombcconki.

Z dalszych i bliższych wyśmiewają sic, przerabiając najczęściej ich ulubione potrawy na przezwisko. Odpłacają im się sąsiedzi i luk samo nadali im przezwisko „Zurorze" od żuru, który bardzo lubią jadać.

PiY.ebieczanie śmieją się z Zawiślan, że mają u koszul koł-niorze (haftowane) wysywane, „portki" szerokie jak spódnica.

Biskupionie - śliwiorze, bo nictylko śliwki lubią, ale umieją je sprzedać, a choć sadownicy chcą u nich śliwki kupić, nie sprzedadzą, ale sami na targ do Wieliczki wiozą. Biskupionie nictylko się tym przydomkiem nie smucą ale dworują.

(Biskupionie) śliwiorze, jabcorze, Posprzedali śliwy drogo, Bon Bóg ich nie skórze.

Wspominają dotąd w 1 Yzcbieezanach, że „biskupscy chłopi nie robili pajscyzny", bo wieś ta należała do biskupa, który w niej mieszkał.

Opowiadają, że w Biskupicach i �?azanach (parafia sąsiednia) są kościoły budowane z kamienia, gdyż je „fondowano", kiedy jeszcze cegły nie umieli ludzie robić. Ludzie wtedy byli tak wielcy, że przy budowie z Biskupic do �?azan podawali sobie siekierki.*

Dodać tu muszę, że obydwa te kościoły stoją na wysokich pagórkach, a kościół w Biskupicach po kanonikach de Saxin, jest rzeczywiście z kamienia budowany, z póżniejszemi przystawkami ceglanemi.

Opowiadają, że w „biskupskim" lesie jest zapadnięty kościół „nawet go dostaj al i" ale musieli zaniechać roboty, gdyż w tein miejscu pokazały się wielkie wody.

Kościół teraz istniejący stoi na górze, skale wapiennej, z której kopano wapień, czego dowodem są pagórki z odpadków i nieużytków złożone. Pagórki te nazywają „krzemiejcem", wydobyte z nich przedmioty przedstawiające wartość dla archeologów znajdują się w zbiorze konserwatora p. Maryaua Dydyńskiego w Raciborski!.

II Klop góry jest ż.ióWo dobrej i zimnej wody, a ludzie tto-maezą sobie, że dlatego jest tak czvsta i dobra, że przechodzi przez ludzkie kości; pomimo, że cmentarz leży po drugiej stronie tejże góry. Cmentarz na roli Cebuli „Cebulówka" zwany, obchodzi nas dlatego, że Pr/.ebioczanie wraz z parafianami do logo kościoła należącymi, grzebią się na nim.

Hodzanowianie (Bodzanów parafia) dostali przezwisko „galo-siorzy" od zupy owocowej lub jagodowej. Przez pola przebieozań-skie przechodzi polna ścieżka od Bodzanowa do Wieliczki, gdy a niej zobaczą Przobieczanic idących sąsiadów, żartują „będzie jarmak, bo hynoki bodzonoskie ido". Śmieją się z dziewcząt w 15o-dzanowie, że choćby najmniejsza ma „chustkę wywiązano" (tak jak mężatki), że w jedną i tę samą spódnicę i na dzieli powszedni i na święto się ubierają, „siwio" nawet czerwone spódnice. Spódnice te mają być krótkie, tak, jak „za Krakowem". Mężczyźni w tejże wsi mieli używać do niedawna „szlofnic" czerwonych płóciennych z kutasem. Górnic i sukman używają, różnią się także od sąsiadów pasami szerokimi skórzanymi, kowanymi, z których sąsiedzi się śmieją, że kładą sobie plastry na brzuch, żeby się nie poobrywali.

Ochmanów (należy do parafii w Bodzanowie) niema poważania u Przebieczan, którzy go nazywają drwiąco = „Ochmanów - �?achmanów".

Sułowianie - „sekuloteorzc", potrawa sekulaika nazywa się w Przebieczanach „fiufka".

Tomaszkowice (do parafii w Wieliczce) „lnaśloncorze", gdyż kobiety w tej wsi chodzą tak równo i poważnie, że gdyby na ich głowach postawić maśluieę z maślanka, toby się nie wylała.

Śmieją się też, że nigdy kroku nie przyspieszą, a „so sero-kie, baniate", bo nakładą tyle spodnie.

Dobczyce są także wyśmiewane, a szczególniej szewcy z tego miejsca, gdyż „pędzo z butami na jarmak" do Wieliczki. Buty noszą zawsze powieszone za ucha na kiju, którego jeden koniec dźwiga jeden szewc, drugi koniec drugi. Dlatego to, gdy kto prędko idzie powiadają „leci jak Dobsycauic z butami".

Wieliczan nie lubią Przebicczanie, gdyż ich mieszczanie „konirujo" nazywając „rysiami", mszczą się więc na nich przy zwadzie i wymyślają „wy mieseonie". albo „cóz my bedziewa robić ubodzy mieseonie, jak nom sie Cerwonka do d... dostanie". Czerwonka jest rzeczułka przez Wieliczkę płynąca.

W Przebieczanach jest dwór, w którym mieszka obywatel, katolik, a gminą zarządza wójt i rada gminna. Karczmę do niedawna trzymał żyd, obok myta przy „cysarzskim gnścijeu", także przez żyda dzierżawionego. We wsi są młyny wodne, jeden dworski, drugi chłopski. Jest „picjei" szewców, krawiec, „Stalmach", kowal i dwóch cieśli. inne rzeczy potrzebne albo każdy sobie sporządza albo też na.jarmarkach lub w Wieliczce kupuje.

Wieśniacy, niezbyt zamożni, trudnią sie rolnictwem przede-wszystkiem; dzielą się na kmieci, zagrodników, chałupników i komorników. Kmieci dawniej było trzech, i. j. rodzina Rze-szutów, Kotów i Kuciów. Teraz niema ani jednego, gdyż kmiecie własność swą porozdzielali pomiędzy dzieci „to sie juz nie racliiijo kmieciami". Kmieciem bowiem nazywał się właściciel iO morgów gruntu. Jedynie „Kusia" Kucia tytułują kmieciem, chociaż niema przepisanej liczby ziemi.

Zagrodnicy „ci co majo zasiedziałe", a wielu jest takich, maja od 7-12 morgów.

Chałupnikiem nazywa się posiadający nietylko od 2-7 morgów ziemi, ale nieodzownie mający swą chałupę.

Komornicy zaś, a tych jest niewielu, nie posiadają żadnej własności nieruchomej, dzierżawią tylko tak mieszkanie, jak grunt od bogatszych i szukają zajęcia lak we wsi, jak w mieście.

Uboższym, komornikom dają bogatsi, zwłaszcza na przednówku, wsparcie, a jak przyjdzie poprosić, to mu gospodarz da kawałek chleba, choćby mu nawet za robotę zapłacił „a to za to, y.c mu był poslusny". „Na przednówku dadzo mu na odrobek miarkę zboża, a jak kupuje, namierzy mu lepi jak do miasta". (Mv się ubogi dorobi, nie obca mu wierzyć, ażeby to zrobił przez zapobiegliwość swoją, ale się pytają,: „skąd ón tego nabroł"?

W Przobieczanach jest szkoła jednoklasowa. do której Prze-bieezanic posyłają swe dzieci. Oprócz tej przymusowej nauki, nie kształcą ich dalej i nie posyłają, do miasta „bo ich nie obstać, a wieścić, naueyłby sic la ehlopok ze wsi? a eoby robili pany, nie. bedo kopać i żnoć, bo nie stworzone do tego". Szlachta podług nich, to więksi właściciele ziemscy, dobrze się miała i „roz-plemiała", oni też teraz pomnażają podatki. Człowieka ubranego na pół po miejsku, nic wiadomego pochodzenia nazywają „cha-char, łachetka, łacha, obtargus, półpanek". Do szlachty nie maja zaufania, najwięcej jeszcze do księdza, a kto nie „chytry", idzie do niego na „doradę". 0 zubożałym mówią: „z takigo pana dziod sic zrobił". Sadzą, że „nojgorsy jes z dzioda pon", a to nietylko odnosi się do dorobkiewiczów samych, ale i do ich dzieci.

Zyd niema u nich zaufania.

Domy wsi 1'rzebieczan przytykają do „cysnrzskigo gnscijea" po jednej tylko stronie, gdy po drugiej, ciągną się jeszcze pola dworskie, które przytykają do granic Biskupic. Naturalną granicą od tej strony wsi są dwa strumienie, które przechodzą pod mostami gościńca, jeden „Tomaskosko rzyko" zwany, drugi mający źródło w Biskupicach. Od gościńca, jak wyżej wspomniałem, prowadzącego z Gdowa do Wieliczki, skręca się ku wsi droga wiejska, kręta, około której grupują się chaty. Od połowy droga ta idzie1, równolegle ze strumieniem, aż do dworu ; poza dworem dzieli kilka jeszcze ehal odosobnionych, dążąc do Podłeża. W połowic od skrętu pierwszego do dworu prowadzi droga polna do „borów pajskieh".

Wieś zatem, jak widzimy, przerżnięta jest dwoma tylko drogami, a przytyka do gościńca. Drogi te po obydwóch stronach mają płoty grodzone, należące do sadów pojedynczych właścicieli.

„Rzyki", któro „jedna drugo niedaleko zachodzi", łączą się w jeden strumień na Obrydkach, już poza wsią.

Źródło jednego ze strumieni tak zwana, „Słodko", wytryska w lesie biskupickim, przechodzi przez sady, ponad jazem „Jadania Kota", dalej ponad jazem pańskim i w tym miejscu ujęta w koryto, płynie równo, około drogi wiejskiej, poczem blizko dworu wpada do stawu. Ze stawu, dziś przedzielonego na dwa oddzieliło, spada po kolach pańskiego młyna, tworzy znowu staw mniejszy, dalej obraca młyn chłopski, a stamtąd płynie juz równo ku Obryd-kom. Do tego strumienia wpływa w blizkości jazu pańskiego drugi, który płynie z Tomaszkowie, wytryska zaś z dwóch źródeł, t. j. w Tomaszkowicach i z „Chorągwice".

Od jazu „Jadama" Adama Kola sączy się strumyczek zwany „Rudo", gdyż jest rudą pokryty, a łączy się ze strumyczkiem wypływającym z pod jazu pańskiego, zwanym „Siareano". Woda tego strumyka ma smak słono-siarczany. Strumienie te dwa, łączą się w środku wsi w jeden i płyną w dalszym biegu pod wy-sokiemi brzegami stawu pańskiego, aż wpadają na Obrydkach do „Słodki rzyki".

Grunt tej wsi nierówny, ma wiele pagórków, na których rozsiadły się pojedynczo rody. Wieś raczej jest przez to rozrzuconą niż skupioną, a tylko przy drogach ma pewną łączność. Prawie do każdej ehaty przytyka sad, dzielący ją od chaty sąsiadów. Wszystkie chaty zwrócone są jednak ku stronie południowej, bez względu na to, czy mają bliskie, czy dalekie sąsiedztwo.

Najwięcej odosobllionerai i za takie uważanemi są chaty „Swędów", leżące za dworem, mieszkańców, których wołają w gniewie: „wy Swędy! wy Tatary! wy papugi! wyście zamki rozwalali".

Grunta wsi są piątej klasy, są także i pierwszej klasy, pszeniczne, a składają su; na nie „rędziny, glinka, gliny, iły, próchnice, sapiska, bagniska". Do bogactwa ziemi należy gips na hy-sej górze, margel na Stawach, (z których jeszcze ślady po pradziadach pozostały) sól, nula żelazna i siarka.

Dochody gminy.

(Nawsisko). "Nazwą tą określają wszystkie nieużytki, tak przy stawach, jak przy drodze „wsioski," ja ko też przy rzeczułkach, Na nawsisku mogą tak kmiecie, jak zagrodnicy i komornicy paść bydło, świnie i gęsi. Części nawsiska nazywają się „od jazu. pod Wyrodkem" i t. d. Dawniej dozwalano sadzić wierzby na nawsisku, tym, do których sadów nawsisko przytykało. Gałęzie należały do tego, kto jo sadził, a mógł je raz do ruku obcinać, gdyż tylko drzewo było własnością gminy. Teraz nie wolno sadzić, tylko tak drzewa, jak gałęzie należą do gminy i ona je sprzedaje, co stanowi jej dochód, jak i pasza z łąki gminnej. �?ąki} tę przy „Starych drogach", z których śladu nawet nie zostało, gmina wypuszcza zwyczajnie dwom gospodarzom, lub też pasący na niej bydło, płacą od sztuki po 20 kr. rocznie.

J)o dochodów gminy należy także dzierżawa polowania, które czy to dworowi, czyli też urzędnikom wielickim podnajmują.

Dawniej w gminie był spichlerz, z którego na przednówku ubożsi dostawali zboże.