Autor Andrzej Janowski 

Początki edukacji w Koźmicach Wielkich sięgają XIX wieku.

Nieobowiązkowe do tej pory nauczanie i brak nauczycieli powodowały, że we wsi panował analfabetyzm. Pod koniec XIX wieku w Koźmicach, pojawili się ludzie umiejący pisać i czytać. To oni porą zimową uczyli chętnych mieszkańców opanowania podstawowych elementów edukacji. Jednym z pierwszych pionierów oświaty we wsi był Franciszek Michalik.

Około 1894 roku na Bugaju, w budynku Kazimierza Michalika, powstała jednoklasowa szkoła ludowa, do której uczęszczali uczniowie z Bugaja, Koźmic, Byszyc i Gorzkowa.

W 1895 roku, za rządów starosty Szczerbińskiego i inspektora Seweryna Udzieli, szkoła w Koźmicach Wielkich została przyłączona do szkoły ludowej w Bugaju. Po upływie roku, szkołę ponownie odłączono i nauka wróciła do Koźmic.

W 1910 roku na Bugaju wybudowano budynek szkolny i utworzono drugą tzw. „nadetatową” klasę.

W czasie pierwszej wojny światowej, od listopada 1914 do kwietnia 1915 roku, naukę w szkole na krótko przerwano. Rozporządzeniem Kuratorium Okręgu Szkolnego w Krakowie z sierpnia 1928 roku, jednoklasowa szkoła w Bugaju została wcielona do Związku Szkolnego w Koźmicach Wielkich.

 
W 1911 roku szkoła w Koźmicach stała się szkołą dwuklasową.. W 1920 roku przystąpiono do budowy nowej szkoły, którą kierował Bartłomiej Cholewa.

10 września 1926 roku szkoła w Koźmicach zyskała miano siedmioklasowej, rozwojowej, dlatego w 1928 roku oddano do użytku nową szkołę, jej patronem został święty Jan Kanty.

W latach 1946 - 1951 w szkole organizowano kursy dla analfabetów, w ten sposób sztukę pisania i czytania zdobyło kilkudziesięciu uczniów. Młodzi po ukończeniu nauki na szczeblu podstawowym podejmowali dalszą edukację w szkołach w Wieliczce, wstępowali również na wyższe uczelnie w Krakowie.

4 sierpnia 1958 roku rozporządzeniem Ministra Oświaty w sprawie przestrzegania zasad świeckości szkoły, mimo dużych protestów rodziców uczniów, zostały usunięte z jej pomieszczeń emblematy religijne oraz zakazano wszelkiego rodzaju praktyk religijnych, jak modlitwa przed i po nauce, rekolekcje.

W trzy lata później, w szkole zaprzestano nauki religii. Religia w latach 1961-1984 prowadzona była w prywatnych domach.

Kiedy w roku szkolnym 1963/64 władze oświatowe wprowadziły 8. klasową szkołę podstawową, okazało się, że istniejący budynek szkolny jest zbyt mały do pomieszczenia około 300. uczniów.

Powołano Komitet Rozbudowy Szkoły w Koźmicach Wielkich, na czele, którego stanął Władysław Kusina. Przez ponad 30. lat kierownicy szkoły wraz z komitetami podejmowali starania, mające na celu budowę szkoły. Kończyły się one jednak na projektach i dokumentacji techniczno - roboczej budynku, których realizacja z różnych przyczyn nie miała miejsca. W 1991 roku powstał kolejny Komitet Budowy Szkoły, na czele z ówczesnym przewodniczącym Rady Miasta i Gminy w Wieliczce - Józefem Dudą. Komitet w krótkim okresie zgromadził potrzebną dokumentację i już w listopadzie 1992 roku przystąpiono dobudowy. Na początku lat 90., szkoły przeszły pod opiekę Urzędów Miast, co w pewnym stopniu poprawiło ich sytuację materialną i finansowanie.

W 1998 roku Rząd III Rzeczpospolitej wprowadził w życie reformę oświaty, która, podzieliła szkolnictwo w kraju na: podstawowe, gimnazjalne, średnie i wyższe.

Urząd Miasta i Gminy w Wieliczce zdecydował wówczas, że oprócz gimnazjum w Wieliczce i w Węgrzcach Wielkich, właśnie tu, w Koźmicach, powstanie gimnazjum nr 2. Przyśpieszono prace budowlane i wykończeniowe szkoły. 1 września 2000 roku nastąpiło uroczyste otwarcie gimnazjum.

Do gimnazjum w Koźmicach uczęszcza około 700. uczniów, dowożonych autobusami szkolnymi z kilkunastu okolicznych wiosek.

W czasie wakacji 2000 roku wykonano również remont kapitalny starego, liczącego ponad siedemdziesiąt lat, budynku szkoły podstawowej. Po krótkim, bo trwającym trzy miesiące remoncie, budynek został całkowicie wyremontowany i zmodernizowany, tworząc wraz z gimnazjum wspaniały kompleks szkół.

Dużą rolę w rozwoju oświaty i kultury w Koźmicach Wielkich odegrała Biblioteka Publiczna powstała 16 stycznia 1949 roku. Która mimo wielu trudności finansowych i lokalowych działa do dnia dzisiejszego. Obecnie biblioteka mieści się w Domu Kultury, a jej dyrektorką przez ponad 40 lat była niezastąpiona pani Stefania Półtorak. Od dnia 2 stycznia 2008 roku nowym dyrektorem Biblioteki została pani Paulina Wandas.

Więcej o bibliotece (czytaj w rozdziale biblioteka).